ثبت جهانی کاروان سرا‌های خراسان رضوی

یکی از خبر‌های مسرت بخش در ماه‌های اخیر برای مردم عزیزمان، خبر ثبت کاروان سرا‌های ایرانی (The Persian Caravanserai) در فهرست آثار فرهنگی و تاریخی جهان است. ۵۴کاروان سرا در ۲۴ استان کشور در روز ۲۶ شهریور۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.

این مجموعه جهانی به عنوان بیست وهفتمین اثر جهانی ایران شناخته می‌شود. استان خراسان رضوی در کنار استان اصفهان بیشترین تعداد کاروان سرا‌های ثبتی را به خود اختصاص داده و این امر مایه تفاخر ماست. کاروان سرا‌ها اصولا بنا‌هایی میان راهی بوده اند که در گذشته پدیده سفر را تسهیل یا ممکن می‌ساخته اند. معماری کاروان سرا‌های ایرانی متناسب با استفاده از آن بوده و سازندگان تلاش می‌کردند تا بیشترین سودمندی را در ساخت سازه لحاظ کنند و با کمترین سازه، بیشترین استفاده از فضا را داشته باشند.

در میان چند صد کاروان سرای موجود در ایران، هیچ دو کاروان سرایی پلان‌های مشابه یکدیگر ندارند و حتی دو کاروان سرای پشت سر هم در یک مسیر کاروانی نیز مانند هم نیستند. آرتور پوپ، کاروان سرا‌های ایران را یکی از پیروزی‌های بزرگ معماری ایران توصیف می‌کند و معتقد است در هیچ جای دیگری جز کاروان سرا نمی‌توانیم هماهنگی کامل تری در عملکرد و ساختار پیدا کنیم.

بیشترین نوع پلان معماری استفاده شده در  ساخت کاروان سرا‌های ایرانی، پلان‌های چهارگوشه و دارای حیاط مرکزی است. در این نوع پلان، کاروان سرا‌ها در ظاهر به یکدیگر شبیه هستند؛ اما در جزئیات، معماری و چینش فضا‌ها با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. معماری حیاط مرکزی نیز به این دلیل رونق داشته که در شرایط بد آب وهوایی این شکل از معماری درون گرا کارکرد بهتری داشته است. در این نوع معماری، اطراف حیاط حجره‌ها و شاه نشین‌ها قرار داشتند و در پشت حجره ها، به صورت طولی و دالانی، شترخوان یا شتر خواب قرار داشته که ورودی و شکل آن بسته به هر کاروان سرا متفاوت بوده است.

ارزش کاروان سرا‌ها معطوف به معماری بر جای مانده از این بنا‌های مهم و شگفت انگیز نیست، بلکه به تمدن و فرهنگی است که کتاب نانوشته هر کاروان سرا را در طول زمان شکل داده است. کاروان سرا کلمه‌ای ست که با واژگان سفر، تجارت، فرهنگ عامه و مهم‌تر از همه اختلاط فرهنگی عجین شده است. وجود این حجم از کاروان سرا‌های تاریخی در کشور مؤید فراوانی سفر و شبکه‌ای از جاده‌ها و شوارع است که دال بر آبادانی کشور در گذشته بوده است.

وضعیت استراتژیک کشور ایران در جاده ابریشم نیز گواهی بر وجود این کاروان سراهاست. ایران دروازه اتصال شرق و شرق دور به آسیای مرکزی و اروپا بوده است. کمربندی ست که هند و چین را به اروپا متصل می‌کرده و این موضوع در سفرنامه‌های مستشرقینی همچون مارکوپولو ثبت شده است. از این رو می‌توان اذعان کرد که کاروان سرا‌ها استراحتگاهی چند فرهنگه بوده اند.

کاروانیان در کاروان سرا‌هایی که در مسیر جاده ابریشم بوده اند، بیتوته می‌کرده اند. با نژاد‌های مختلف و زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف، از درون و برون سرزمین با هم حرف می‌زده اند و تبادل اطلاعات می‌کرده اند؛ از داستان‌های قومی گرفته تا اسرار تجاری. از وضعیت جغرافیایی و آب و هوا گرفته تا امنیت جاده‌ها و چنین است که امروز می‌توان ادعا کرد کاروان سرا‌ها در زمره مراکز صلح و آشتی ملت‌ها طبقه بندی می‌شوند.

این توصیفات به خوبی ارزش کاروان سرا‌ها در فرهنگ جهانی و دلیل ثبت جهانی آن‌ها را مشخص می‌کنند. خراسان رضوی با داشتن هفت کاروان سرای ثبت شده جهانی به فرصتی دست یافته که‌ می‌تواند آن را به جاذبه‌ای گردشگری بدل کند. کاروان سرا‌ها با تبدیل شدن به بنا‌هایی کاربردی مطابق قوانین موجود می‌توانند در حوزه گردشگری ملی، آموزش فرهنگی و توسعه جوامع محلی مثمر ثمر باشند.

احیا و  باز تعریف نقش جهانی کاروان سرا‌های خراسان رضوی نیازمند یاری نهاد‌های دولتی و بخش خصوصی است. امید است تا با برنامه ریزی‌های دقیق و مدون بتوانیم از این فرصت بی نظیر، استفاده‌ای بجا و شایسته کنیم.